Badania estetyki przestrzeni publicznych – raport Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki

Badania na temat kształtowania krajobrazu i estetyki przestrzeni publicznych w gminach

  1. Opis i cel badania

RAPORT zatytułowany „Badania na temat kształtowania krajobrazu i estetyki przestrzeni publicznych w gminach” został wykonany przez firmę ASM – Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. na zamówienie Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki w Warszawie.

Raport prezentuje wyniki sondażu przeprowadzonego w grudniu 2018 roku wśród przedstawicieli władz lokalnych.

▪ ▪ ▪ ▪

Głównym celem badania było rozpoznanie wśród władz lokalnych stopnia świadomości i wagi przywiązywanej do krajobrazu i kształtowania estetycznych przestrzeni publicznych, zidentyfikowanie trudności oraz kierunków oczekiwanych zmian.

Celami szczegółowymi badania było uzyskanie odpowiedzi na szereg zasadniczych pytań:

  • jakie jest podejście do krajobrazu i przestrzeni publicznych na poziomie lokalnym?
  • czy podejście do krajobrazu i przestrzeni publicznych wyraża się w sposób formalny w polityce rozwoju gminy czy pozostaje w sferze deklaratywnej?
  • na ile gminy wychodzą z własną inicjatywą, a na ile kierują się minimalnymi wymogami przepisów prawa?
  • jakie aspekty krajobrazu i estetyki otoczenia są brane pod uwagę przez lokalne samorządy?
  • jakie problemy i potrzeby rozwiązań systemowych dostrzegają w tym zakresie?

Badanie zostało zrealizowane za pośrednictwem formularza ankietowego przy wykorzystaniu dwóch technik badań ilościowych, czyli wspomaganych komputerowo wywiadów telefonicznych oraz wspomaganych komputerowo wywiadów przy użyciu stron internetowych.

Zastosowane podejście połączenia różnych technik badań ankietowych wykorzystujących ten sam kwestionariusz dało możliwość respondentowi wyboru najbardziej dogodnej formy udzielenia informacji wpływając w ten sposób dodatnio na skłonność do udziału w badaniu.

W wyznaczeniu wielkości próby badawczej została uwzględniona reprezentatywność próby z wyznaczonym poziomem ufności 95%. Taka wielkość próby pozwala na uogólnienie wyników badania na całą populację z błędem szacunkowym w granicy 3%.

Respondentami badania byli przedstawiciele wszystkich gmin w Polsce z uwzględnieniem podziału na dwóch wielkości gminy miejskie, miejsko-wiejskie oraz wiejskie (w tym gminy uzdrowiskowe oraz gminy słabo zurbanizowane).

2. Uznawanie ważności i ujmowanie w dokumentach gmin spraw kształtowania krajobrazu i estetyki przestrzeni publicznych

3. Regulacje dotyczące estetyki przestrzeni publicznych i krajobrazu w samorządach gminnych

Przebadano następujące elementy:

  • ochronę widoku poprzez ograniczenie zabudowy,
  • tworzenie i utrzymanie nowych terenów zielonych na terenach niezarządzanych przez gminę,
  • przeciwdziałanie nadmiarowi i chaosowi reklam zewnętrznych,
  • egzekwowanie poprawy estetyki nieruchomości, w tym usuwanie szpecących reklam,
  • przeciwdziałanie „zanieczyszczeniu światłem”,
  • kształtowanie i zachowanie większych układów urbanistyczno-ruralistycznych,
  • ochrona dóbr kultury współczesnej,
  • dostosowanie przedsięwzięć do otoczenia na obszarach nieobjętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego,
  • regulowanie kolorystyki i rodzaju materiałów stosowanych w architekturze i w małej architekturze,
  • regulowanie i kształtowanie przestrzeni zgodnie z zasadami urbanistyki uniwersalnej,
  • udział eksperta (plastyk, architekt, urbanista, architekt krajobrazu) w kształtowaniu przestrzeni publicznej i krajobrazu,
  • udział społeczności lokalnych w procesach kształtowania i ochrony krajobrazu i przestrzeni publicznych.

We wszystkich badaniach, przedstawione wyniki pozwalają na przekonanie, że im większa i bardziej zurbanizowana gmina, tym większą rolę w dokumentach gminnych odgrywają zagadnienia estetyki przestrzeni publicznych i krajobrazu.

Większość przedstawicieli gmin w ankiecie przyznała, że sprawy kształtowania krajobrazu nie są ważne i nie są ujęte w dokumentach gminy. Kształtowanie krajobrazu i estetyka przestrzeni publicznej zostały zawarte w dokumentach w mniejszości badanych gmin.

Autorzy badań nie interpretują jednolicie tej korelacji, można jednak założyć, że w optyce urzędników większych gmin walory krajobrazowe i estetyczne stanowią istotny czynnik i cel planowania przestrzennego, podczas gdy w mniejszych miejscowościach plany służą wyłącznie celom ściśle utylitarnym na poziomie bazowym. Wiąże się to zapewne z wymogami bardziej zawiłej i wieloczynnikowej struktury społeczeństwa w większych miejscowościach i stanowi aspekt w większym stopniu socjologiczny, niż ściśle przestrzenny.

Nieznaczna większość przedstawicieli gmin opowiada się za większymi kompetencjami samorządu, niż jedynie oddziaływanie na przestrzeń publiczną, uznając, że powinny one odnosić się także do terenów prywatnych w sytuacjach ich widoczności z przestrzeni publicznych.

4. Ochrona i kształtowanie krajobrazu oraz estetyka przestrzeni publicznych w dokumentach gminy

Ochrona i kształtowanie krajobrazu oraz estetyka przestrzeni publicznych w dokumentach gminy obecna jest według wyników ankiety w 65,8% przebadanych dokumentach samorządowych, przy czym w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin pojawia się w 85,9% dokumentów, w miejscowych planach w 78%, w strategiach rozwoju gminy w 46,8 % a w programach rewitalizacji w 34,4%. Wyniki te świadczą o dość mechanicznym i literalnym pojmowaniu treści tych dokumentów przez urzędników gminnych.

W dalszej części tego badania autorzy zestawiają zagadnienia związane z krajobrazem i estetyką w dokumentach planistycznych. Najwięcej z nich odnosi się do kwestii ochrony zabytków (strategie 80%), studia (91,2%), miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (92,7%).

Kolejnymi zagadnieniami są kwestie ochrony przyrody. O ile powyższe dane są zrozumiałe, ponieważ w planach zaznacza się obiekty zabytkowe i tereny chronione a w studiach sporządza ich listy, to dużo więcej mówiące są dane na temat lokalnych form architektonicznych, które omawiane są w 45% studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i w 54% planów miejscowych.

Dokumentem niemal powszechnie wymienianym w tym kontekście (przez 85,9%) respondentów) jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, a następnie (przez 78,6%) – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Inne dokumenty przytacza się już znacznie rzadziej: mniej niż połowa wymienia strategie rozwoju, co trzeci – programy rewitalizacji, rzadziej niż co czwarty – programy ochrony środowiska, plany gospodarki niskoemisyjnej i opracowania fizjograficzne, natomiast tylko pojedyncze samorządy gminne wymieniły, tu cytat: „odpowiednie zapisy w uchwale krajobrazowej, kodeksie reklamowym czy uchwałach rad miejskich lub gminnych”.

5. Przestrzenie publiczne w dokumentach strategicznych i planistycznych gmin

Analizując obecność zagadnienia kształtowania przestrzeni publicznych w dokumentach gminnych autorzy badania stwierdzili, że w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin w 84,5 % dotyczy ono dróg, w 66,2% – terenów zieleni, 51% – przestrzeni usług publicznych, a w 15% – reprezentacyjnych przestrzeni publicznych.

W niewielkim procencie studiów znajdują się wytyczne dotyczące realizacji bulwarów i innych obiektów tego rodzaju. Rodzaj gminy ma istotny wpływ na zamieszczenie ustaleń dotyczących przestrzeni publicznych. Wraz ze wzrostem zurbanizowania gminy wzrasta odsetek wskazań, że takie dane zostały w dokumencie zawarte.

Jak piszą autorzy badania „Można dopatrzyć się zależności pomiędzy udziałem przestrzeni publicznej objętej w całości miejscowymi planami, a typem gminy. W przypadku gmin miejskich bądź miast na prawach powiatu udział zarówno przestrzeni wielofunkcyjnych, jak i terenów zieleni objętych w całości planami miejscowymi jest relatywnie większy. Na tego rodzaju działania nie wpływa status uzdrowiskowy gminy, bowiem odsetek gmin w całości obejmujących planowaniem wspomniane rodzaje przestrzeni publicznej jest na poziomie gmin wiejskich”.

Autorzy podkreślają nadawanie mniejszego znaczenia przez władających gminami tym właśnie przestrzeniom, które sprzyjają społecznej integracji, zwłaszcza bardziej w odniesieniu do gmin wiejskich niż miejskich.

Jak trafnie zauważają Autorzy – „Wraz ze wzrostem zurbanizowania gminy wzrasta odsetek wskazań, że dane ustalenia zostały w tym dokumencie zawarte. Tendencja ta występuje w przypadku każdego wskazanego ustalenia” (str.29). Podobny wpływ odnotowuje się w zależności od wielkości gminy oraz posiadania statusu uzdrowiska.

6. Zarządzanie estetyką przestrzeni publicznych i krajobrazu

Bardzo interesujące są wyniki badania stopnia zainteresowania mieszkańców sprawami estetyki przestrzeni publicznych i krajobrazu. W gminach objętych badaniami ogólnie duże zainteresowanie zgłosiło zaledwie 5% gmin, średnie 46,6% a słabe 48,4%. W miastach na prawach powiatu odsetek zainteresowanych w znacznym stopniu wzrasta do 10% przy podobnym 45% odsetku zainteresowanych średnio i niezainteresowanych. W miastach o liczbie ludności powyżej 200 000 mieszkańców społeczność w odczuciu urzędników dzieli się po połowie na zainteresowanych i niezainteresowanych. Być może jest to błąd statystyczny wynikający z niewielkiej próby takich miast, ale z drugiej strony pokazuje iż mieszkańcy wsi uważają estetykę otoczenia za rzecz naturalną i przyrodzoną podczas gdy mieszkańcy miast zwłaszcza większych odczuwają niedogodności braku estetycznej przestrzeni i w większym stopniu czują się odpowiedzialni za jej jakość.

7. Uchwalanie gminnych aktów prawa miejscowego

Jak wynika z ankiety tylko 1,3% gmin badanych przyjęło tzw. uchwałę reklamową, około 8% podjęło prace nad ustanowieniem standardów urbanistycznych w gminach. Jest to wyraz całkowitego braku wiary w skuteczność tych dokumentów. O ile kwestia standardów jest odrębnym zagadnieniem, to niewiara w skuteczność ustaw krajobrazowych i reklamowych jest wyrazem tak nierealności tych przepisów jak i dowodem na to, że klucz do estetyki tkwi w samym człowieku i jego wewnętrznych doznaniach, a nie w odgórnych regulacjach. Dlatego też badanie pokazało, że droga do estetyzacji przestrzeni wieść może jedynie poprzez edukację i wychowanie, a nie poprzez niezrozumiałe dla większości i wzbudzające opór ustalanie przymusowych kolorów i materiałów budowlanych nie stanowiących lokalnej tradycji.

Okazało się jednak, że jedynie w co szóstej badanej gminie podjęto jakiekolwiek prace nad projektem tzw. „uchwały reklamowej” (która jest nieobligatoryjna), a tylko w znikomej części gmin taki akt prawa miejscowego został uchwalony.

Podobne wyniki uzyskano również w odniesieniu do prowadzenia, czy raczej zaniechania prac nad uchwałami dotyczącymi lokalnych standardów urbanistycznych (tylko niespełna 8% samorządów podjęło jakieś prace przygotowawcze w tym zakresie). W obu tych sferach aktywności gmin uchwycono pewną zależność od ich charakteru i wielkości – na niekorzyść gmin wiejskich oraz mniejszych liczebnie.

8. Analizy krajobrazowe, analizy widokowe, studium krajobrazowe gminy

Analizy krajobrazowe zostały podjęte w 13% gmin, przy czym tylko w połowie przypadków zostały one wykorzystane w dokumentach gminnych.

W największym stopniu zastosowano je:

  • w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin w 85%,
  • w planach miejscowych w 60%,
  • w strategiach w 24%,
  • w fizjografiach w 22%.

Przedmiotem analiz były często obiekty chronione na podstawie przepisów szczególnych, jak obiekty przyrodnicze, dobra kultury współczesnej, lokalne formy architektoniczne etc. Ważne i istotne jest, że analizy te dokonane były w większości samorzutnie, przed wejściem w życie ustawy krajobrazowej. Gminy rzadko były w stanie własnymi siłami dokonać takich analiz, w większości przypadków wspierały się zleceniami dla firm zewnętrznych.

9. Spostrzeżenia i sugestie w zakresie kształtowania krajobrazu i estetyki przestrzeni publicznych

Niewątpliwie najciekawszą częścią badania były zestawione w tabeli samoistne spostrzeżenia respondentów dotyczące analizowanych zagadnień. Ich lektura prowadzi do wniosku, że władze lokalne są prawie całkowicie bezradne wobec zagadnień ochrony krajobrazu oraz estetyzacji przestrzeni publicznych i publicznie widocznych, przynajmniej na poziomie swoich uprawnień planistycznych. Uczestnicy ankiety z jednej strony skarżą się na ograniczenia w regulacjach prawnych i niedostatecznie precyzyjne prawo, z drugiej strony zwracają uwagę, że regulacje zagadnień estetycznych postrzegane są przez mieszkańców i decydentów jako bariera w rozwoju. Respondenci podnoszą kapitalną kwestię świadomości społecznej w zakresie estetyki.

Nastawienie władz lokalnych do estetyki i kształtowania krajobrazu jest często negatywne z uzasadnieniem, że borykając się z permanentnymi brakami w podstawowej infrastrukturze nie mają mocy przerobowych do dbałości o krajobraz. W ten sposób działania gmin ograniczają się głównie do terenów wartości chronionych odrębnymi przepisami prawa.

10. Podsumowanie

Podsumowując całość raportu można stwierdzić, że cel badań, określony przez Autorów jako główny, został zrealizowany, bowiem zawiera materiał dokumentujący rozpoznanie opinii i ocen formułowanych przez przedstawicieli władz lokalnych na temat ich stosunku do kształtowania krajobrazu i przestrzeni publicznych w aspekcie estetycznym. Ukazuje również z jednej strony sferę deklaratywną, a z drugiej stosowanie w lokalnej polityce czy raczej zaniechanie konkretnych działań podejmowanych bądź w efekcie własnej inicjatywy, bądź poprzez formalne wypełnienie przepisów prawa.

Na podstawie wyników badań i opinii na temat badań dr. architekta Tomasza Sławińskiego i prof. Mieczysława Miazgi przygotowała arch. Ewa Rombalska.

Warszawa 16.09.2019 r.

Wyniki badania w formie prezentacji pdf: badanie-przestrzeni-niaiu